Wstęp

Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP (Kościół E-R) jest częścią Kościoła Powszechnego. Ewangelicy reformowani uznają, że Głową Kościoła jest jedynie Jezus Chrystus, zmartwychwstały Pan, który wstąpił na niebiosa i zasiada po prawicy Boga Ojca. To Jezus Chrystus mocą Ducha Świętego powołuje swój Kościół spośród ludzi, swoim Słowem gromadzi, chroni go i utrzymuje w jedności wiary. To właśnie Jezus Chrystus, jedyny Zwierzchnik Kościoła mocą tego Ducha jest wszechmocny i wszechobecny; nie potrzebuje więc na ziemi swojego zastępcy.
   Nazwa Kościoła odzwierciedla to, że żyje w przeświadczeniu o potrzebie zwiastowania ludziom Ewangelii Jezusa Chrystusa, jako Dobrej Nowiny o miłości Boga Stwórcy, jako informacji o Bożym planie zbawienia. Jednocześnie społeczność wierzących odwołuje się do procesu przemian religijnych, kulturowych i społecznych, który nazywamy Reformacją XVI wieku w Europie.
   Przez Reformację rozumiemy działania ruchu religijno-społecznego, który dążył do przeprowadzenia reform w życiu Kościoła. W zakresie życia duchowego chodziło w Reformacji o odzyskanie zagubionych intencji i wartości nowotestamentowego orędzia, chodziło o powrót do znajomości dzieła i osoby Jezusa Chrystusa, chodziło o przywrócenie autorytetu Biblii, jako – rozstrzygającego ludzkie spory – Słowa Bożego. Najpierw był to ruch pojedynczych ludzi, zwolenników reform. Okazało się, że tak proponowana reforma musiała być broniona wobec zagrożenia zarzutem herezji, a w konsekwencji sądem Świętej Inkwizycji, karą pozbawienia życia na stosie lub banicji. Nieformalne grupy zwolenników reformy przekształcały się w lokalne struktury kościelne, organizowane w opozycji do instytucji Kościoła, której centrum stanowił urząd papieski w Rzymie, a wtedy musiały szukać obrony wojskowej. Celowo używano pojęcia „reformacja”, a nie „renowacja”, aby wyrazić myśl, że – w tych wielu działaniach – nie chodziło o wprowadzanie nowej nauki, na pewno nie chodziło o dodawanie nowych dogmatów wiary, ale o powrót do idei chrześcijaństwa pierwszych wieków.

1.1 Historia Kościoła w świecie

Zasady ogłoszone wówczas jako postulat potrzeby zmian w myśleniu o Bogu Stwórcy, o Bożym planie zbawienia, o Boskiej Opatrzności, o Kościele Jezusa Chrystusa, Syna Bożego i – co ważniejsze – jako postulat niezbędnej reformy życia Kościoła, to według ewangelików reformowanych, co było najważniejsze wówczas i co równie ważne pozostaje do dzisiaj, brzmiało tak, jak sformułowania akapitu 4.2 (reformacyjne „Sola”)

1.1.1. Poprzednicy Reformacji.
   
Kim byli poprzednicy Reformacji? Do tych, których życie, praca, a często także męczeństwo przyczyniły się do powstania nurtu ewangelicko-reformowanego zaliczamy Piotra Waldo z Lyonu (Pierre Valdes, ok. 1140-1217) i cały ruch waldensów oraz Jana Husa i ruch husycki. Waldensi – jako ruch przebudzenia religijnego – pojawili się w XIII wieku i mimo prześladowań trwali przez trzy stulecia w Europie, propagując cnotę ubóstwa i komentując lekturę fragmentów Pisma Świętego. Ich przedstawiciele, „barba – wujaszkowie” 2-3 lata spędzali na wędrówce po czym odpoczywali i przygotowywali się do następnej, mając swoje schronienie w kryjówkach położonych w Alpach (np.. Dolina Angrogna), w Piemoncie. Swój ruch przekształcili w strukturę organizacji kościelnej dopiero w 1532 roku, kiedy to przystąpili do grona zwolenników Reformacji szwajcarskiej. Ruch husycki, rozwinął się w Czechach po męczeńskiej śmierci Jana Husa, który 6 lipca 1415 roku został spalony na stosie podczas soboru w Konstancji. Ruch ten odniósł szereg sukcesów we wprowadzaniu zmian w życiu Kościoła w Czechach, zarówno co do treści zasad wiary (np.: Wieczerza Pańska pod dwiema postaciami i nabożeństwo w języku narodowym), jak i co do zasad organizacji (powstanie Jednoty Braterskiej 1457), ale papiestwu udało się przez cały XV wiek izolować go od wpływu na resztę Kościoła w Europie.

1.1.2. Czynniki sprzyjające Reformacji.
   Reformacja była złożonym procesem historycznym o wielu wątkach: religijnym, kulturowym, politycznym i społecznym. Nie była wynikiem zbiegu okoliczności. Oto – w skrócie – czynniki sprzyjające przyjęciu reform w XVI wieku. Było ich najmniej pięć.
   a). Historyczne – zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453 roku zmusiło uczonych, którzy świetnie znali grecki i hebrajski, a więc języki oryginalne Biblii, do ucieczki w dziedzinę działania zachodniego chrześcijaństwa.
   b). Religijne – konflikty o władzę na tronie papieskim i walka o to, kto będzie miał decydujący wpływ na życie Kościoła: papież czy sobór. Papieże uczestnicząc w tej walce obdarowywali autonomią kościoły krajowe (Anglia lub Francja) lub zawierali sojusze, które nieraz ratowały zwolenników reform przed natychmiastowym oskarżeniem o herezję.
   c). Gospodarcze – rozwój miast i powstanie bogatego mieszczaństwa oraz rozwój handlu spowodowały powstanie tej grupy w społeczeństwie, która była wystarczająco majętna by zdobywać wykształcenie i podatna na przyjmowanie nowego stylu życia.
   d). Polityczne – walka poszczególnych dynastii (np. Habsburgów) o władzę w różnych krajach Europy (na tym tle warto prześledzić jaką pozycję zajęli Jagiellonowie), oraz wysiłki kolejnych papieży o zdobycie wpływu na poszczególnych elektorów, aby zapewnić sobie przewagę w wyborze cesarza w Niemczech (było to Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego). Jednocześnie w XV i XVI wieku przebiega proces usamodzielniania się kantonów szwajcarskich od Cesarstwa i Francji.
   e) Kulturalne – ruch Renesansu dał hasło „powrotu do źródeł” kultury, a związany z tym humanizm wywołał potrzebę lektury literatury antycznej, w tym także Pisma Świętego. Wynalazek druku przez Guttenberga w 1452 roku spowodował, że poglądy współczesnych Lutrowi czy Zwingliemu mogły być już po kilku tygodniach czytane w odległych zakątkach Europy, a to, co głosił Hus, znali słuchacze jego kazań w Kaplicy Betlejemskiej w Pradze (na soborze w Konstancji odmówiono mu prawa do obrony poglądów, mógł je tylko odwołać).

1.1.3. Wstęp do historii Reformacji w Szwajcarii.
   Jest historyczną prawdą, że pierwszy impuls Reformacji dał augustiański mnich Marcin Luter, który 31 października, w Wittenberdze ogłosił 95 tez przeciwko sprzedawaniu odpustów. Podobnie do jego działalności w Cesarstwie, rozwinął się w Szwajcarii ruch na rzecz reformy życia religijnego, który (w porównaniu do tez Lutra z lat 1517-1521) był nawet bardziej radykalny. Rozpoczął go Ulryk Zwingli, gdy 1 stycznia 1518 roku objął posadę proboszcza parafii Grosmünster w Zurychu. W przypadku badania dziejów reform w Szwajcarii nie da się wymienić jednej daty, opisać jedno wydarzenie, podać jedną miejscowość lub przedstawić działalność jednego reformatora. Należy powiedzieć, że łączne działania takich ludzi, jak Ulryk Zwingli (1484-1531) w Zurychu, Marcin Bucer (1491-1551) w Strassburgu i w Anglii, Jan Oekolampadius (1482-1531) w Bazylei, Wiliam Farel (1489-1565) w Genewie, Henryk Bullinger (1504-1575, następca Zwingliego w Zurychu) tworzyły poczynania środowiska, w którym podjęto decyzje o wcieleniu w życie reform w Kościele. Na tym tle w pełni mogło ujawnić się i zabłysnąć dzieło Jana Kalwina (1509-1564); Francuza, który – ze względu na swoje poglądy – musiał w 1535 roku ostatecznie opuścić swoją ojczyznę. To on wywarł najbardziej dobitny wpływ, na życie społeczeństwa w Genewie, a stało się to wzorem reformy Kościoła dla wielu innych społeczeństw w Europie.
   Najpierw Kalwin zdobywał wykształcenie jako humanista i prawnik, studiował języki starożytne i literaturę, czego ukoronowaniem było wydanie pracy „Komentarz do De Clementia Seneki”, która była polemiką z najwybitniejszym, w zakresie nauk humanistycznych, autorytetem Europy w tamtym czasie, Erazmem z Rotterdamu. Swoje osobiste nawrócenie do Boga przeżył Kalwin na przełomie 1532/33 roku i rozpoczął także studia w zakresie teologii. Szybko dojrzał do podjęcia decyzji o potrzebie działania na rzecz reformy w sferze myśli, wiary, nauki Kościoła i praktyki życia religijnego. W marcu 1536 roku w Bazylei, opublikował pierwsze wydanie dzieła „Institutio Religionis Christianae – Nauka Religii Chrześcijańskiej”, które zawierało postulaty reform: zbawienie człowieka przez wiarę dzięki wolnej łasce Boga i sprawowanie dwu sakramentów – chrztu i Eucharystii pod dwiema postaciami; Kalwin odrzucił kult świętych i obrazów, życie zakonne i celibat księży, nie uznawał papiestwa i hierarchii kościelnej, a proponował cztery urzędy; pastora, starszego, diakona i nauczyciela teologii, traktowane jako sobie równorzędne; zalecał też lekturę Biblii przez ludzi świeckich. W pierwszym wydaniu zarysował, a w drugim (1539) zawarł także poglądy na temat nauki o predestynacji, które nie należały do centrum jego nauczania. W 1536 roku rozpoczął przeprowadzanie reformy Kościoła w Kantonie Genewskim. Poprzez pracę w Akademii Teologicznej, którą założył w Genewie, poprzez bogatą korespondencję, poprzez pracę kaznodziejską i pisarską (komentarze do ksiąg biblijnych i inne pisma stanowią 59 tomów w wydaniu „Corpus Reformatorum), poprzez aktywny udział w życiu Kościoła na terenie miasta (ale także w Europie) – swoją myślą i swoją wiarą – dzielił się Kalwin z setkami zwolenników i współpracowników w wielu krajach Europy. Znane i opracowane są jego listy do Polaków, a ponadto wiadomo, że wywarł duży wpływ na doktrynę Jana Łaskiego, krytykował rodzący się w Kościele w Małopolsce antytrynitaryzm, podjął starania by przekonać i skłonić króla Zygmunta II Augusta, by przystąpił do obozu reformatorskiego w Polsce.
   Chronologia wydarzeń w czasie Reformacji w Europie i w Polsce, prezentacja idei reformatorów – jakkolwiek pouczające i ciekawe – nie mogą być przedmiotem tej krótkiej pracy. Kościoły, które uważają się za spadkobierców Reformacji szwajcarskiej nazwały się w krajach kontynentalnej Europy reformowanymi, a na Wyspach Brytyjskich i później w Ameryce zwykły nazywać się prezbiteriańskimi.

1.2 Historia Kościoła w Polsce
1.2.1. Wstęp
   
Najbardziej znanym w Europie polskim reformatorem Kościoła, którego dorobek jest do dzisiaj aktualny, był Jan Łaski (1499-1560 zwany Młodszy, w odróżnieniu od jego stryja, Jana Łaskiego, który był prymasem Polski). Działalność reformatorską prowadził we Fryzji (1540-49), w Londynie (1550-53), we Frankfurcie nad Menem (1554-55) i ostatnie cztery lata swego życia w Polsce. W języku polskim są dostępne takie jego prace jak „Forma ac Ratio, czyli Kształt i porządek posługiwania w Kościele...” oraz „Listy Trzy, wielce poznania godne.”. Bibliografia podaje także literaturę o Łaskim. Jan Łaski kształtował swoje poglądy najpierw pod wpływem wielkiego humanisty, Erazma z Rotterdamu, a następnie – po swoim osobistym nawróceniu (II połowa lat trzydziestych XVI) był pod wpływem nauki współczesnych mu reformatorów: kiedy sam – pod łacińskim imieniem Johannes a Lasco – stał się reformatorem znanym w Europie, z jednymi miał osobisty kontakt, a z innymi prowadził korespondencję.

1.2.2. Powstanie Kościoła wyznaniowego w Rzeczpospolitej szlacheckiej w II połowie XVI wieku.
   Na terenie Polski, podobnie jak to było w innych krajach kierowanych religijnie przez ośrodek papieski w Rzymie, odczuwano w XVI wieku potrzebę reform.. Do Polski najpierw napłynęły idee Marcina Lutra, potem wiadomości o wojnie chłopskiej (1524-25), wreszcie opis losu reform, walk o nie i przeciwko nim, na terenie Cesarstwa Niemieckiego. Dopiero na przełomie czwartej i piątej dekady zainteresowano się relacjami o reformie Kościoła przeprowadzonej w poszczególnych kantonach Szwajcarii.
   W atmosferze walki szlachty o ograniczenie praw duchowieństwa, z zainteresowaniem przyjmowano wieści o reformach w Kościele przywożone przez studiujących na zachodzie Europy Polaków. Po śmierci (1548) króla Zygmunta I, zwanego Starym, który – jako zbrojne ramię Kościoła papieskiego – występował przeciwko wprowadzeniu reform uznanych za herezję, poczęły powstawać w dobrach szlacheckich zbory ewangelickie. W Krakowie duży wpływ – na szerzenie idei reform – miało powstanie koła humanistów w domu księgarza Jana Trzecieskiego. Istotną rolę odgrywał w nim Franciszek Lismanini, spowiednik królowej Bony, a z Polaków uczestniczyli Andrzej Frycz Modrzewski, Andrzej i Jan Trzeciescy, Bernard Wojewódka – znany księgarz, Andrzej Zebrzydowski – późniejszy biskup krakowski, Jakub Uchański – późniejszy prymas. W czasie spotkań czytano Biblię, omawiano ważne dla życia Kościoła sprawy religijno-teologiczne.
   Pierwsze w Małopolsce nabożeństwo reformowane odprawił Jakub Sylwiusz w 1550 roku w Pińczowie, który wówczas należał do Mikołaja Oleśnickiego. Na czele reformowanych stali: Feliks Kruciger, rektor szkoły w Niedźwiedziu i Franciszek Stankar, który wydał własne dzieło „Kanony reformacyjne”. W dobrach magnackich rodzin Szafrańców, Stadnickich, Ossolińskich, Tarnowskich czy Filipowskich powstają zbory reformowane. Pierwszy zjazd duchownych odbył się w 1550 roku w Pińczowie, a pierwszy synod ewangelików reformowanych odbył się w Słomnikach pod Krakowem w 1554 roku.
   W Rzeczypospolitej Obojga Narodów powstały – z racji swoistego pojmowania zasady ustroju synodalno-prezbiterialnego – trzy struktury organizacyjne zwane Jednotami: Wielkopolska, którą głównie stanowiły zbory zakładane przez Braci Czeskich, Małopolska i Litewska, która działała na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego (odtąd „Jednota”    będzie tradycyjną nazwą niezależnej struktury reformowanego Kościoła na terenie Polski). Były one odrębne organizacyjnie, a kontaktowały się podczas synodów generalnych. Jednoty stanowiły federację poszczególnych zborów. Zwierzchnika Jednoty pełniącego urząd duchownego nazywano superintendentem, a obok niego działał senior świecki. Aż do roku 1849 Kościół – jakby w ustawicznym stanie organizacji – nie posiadał władzy wykonawczej, Konsystorza, który jest wybierany przez synod.
   W Wielkopolsce po 1548 roku zaczęli osiedlać się Bracia Czescy znajdując gościnę w dobrach Górków, Ostrorogów, Leszczyńskich i Latalskich. Jednota Braci Czeskich posiadała już wyznanie wiary (Konfesja z 1535 roku) oraz określoną, organizację kościelną. Prężna organizacja umożliwiała rozwój: w 1555 roku było 20 zborów braterskich, a w 1570 już 69. Przywódcą w Wielkopolsce stał się Jerzy Izrael, a obrany superintendentem Jednoty Małopolskiej Feliks Kruciger stał się zwolennikiem zbliżenia z Jednotą Braci Czeskich. Do wspólnego synodu i próby zawarcia unii doszło w Koźminku w 1555 roku. Próba się nie powiodła, bo jednak obie społeczności bardzo się różniły. W Małopolsce przeważali magnaci i przedstawiciele szlachty dość swawolni (delikatnie mówiąc) obyczajowo, podczas gdy zdyscyplinowani koniecznością wędrówki do innego kraju Bracia Czescy charakteryzowali się karnością kościelną, wysokim poziomem moralnym, pracowitością, i rozwiniętymi praktycznie formami pomocy wzajemnej. Na tym etapie wprowadzania reform, szlachta polska – obok elementu osobistego zaangażowania – chciała użyć zasad kalwinizmu jako narzędzia w walce politycznej z książętami Kościoła w Polsce.
   W Wielkim Księstwie Litewskim początki reform wniósł Szymon Zacjusz, który został zaproszony do Wilna, na dwór księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego w 1552 roku. Już w 1557 roku został seniorem zborów litewskich, a w 1559 wydaje pierwszą oryginalnie polską konfesję: Wyznanie Zboru Wileńskiego. Zacjusz dążył do jedności Kościoła ewangelickiego i w tym celu przewodził delegacji litewskiej na synodzie w Pińczowie, w 1560 roku, próbując zawrzeć unię z Małopolanami. Ruch reformowany na Litwie był tak wpływowy, że królewskie przywileje z lat 1563 i 1568 zrównywały w prawach szlachtę protestancką z katolikami (unia polsko-litewska miała miejsce dopiero w 1569 roku).
   W takiej sytuacji wraca do Polski (w grudniu 1556 r.) Jan Łaski. Stara się uporządkować Jednotę Małopolską, musi walczyć – w sytuacji Kościoła, który nie ma własnej konfesji – z ruchem antytrynitarskim, propagowanym tam głównie przez uciekinierów z Włoch. Łaski pragnął przede wszystkim doprowadzić do powstania narodowego Kościoła ewangelickiego w Polsce. W tym celu był nawet gotowy przyjąć konfesją augsburską w redakcji Melanchtona. Luteranie pod wpływem ośrodka królewieckiego odmówili. Próba pozyskania króla Zygmunta Augusta do obozu zwolenników reform również się nie powiodła. Udało mu się stworzyć zasady ustroju synodalno-prezbiterialnego, który został przyjęty na synodzie w Książu, w 1560 roku. Łaski umiera 8 stycznia 1560 roku.
   W kwietniu 1570 roku na synodzie w Sandomierzu ewangelicy reformowani zaproponowali luteranom i Braciom Czeskim przyjęcie wspólnej konfesji (II Konfesja Helwecka zaadaptowana do warunków polskich przez Krzysztofa Trecego, rektora szkoły krakowskiej). Wspólnej konfesji nie przyjęto, ale została zawarta Ugoda Sandomierska o wspólnej obronie praw, wzajemnym szanowaniu zwyczajów każdego Kościoła. Ta wspólna obrona praw pomogła w zawiązaniu konfederacji warszawskiej na sejmie konwokacyjnym w Warszawie (1573). Konfederacja zapewniała wolność religijną wszystkim obywatelom. Była aktem samoobrony ruchu reformacyjnego w sytuacji narastającej kontrreformacji po sprowadzeniu przez biskupa Hozjusza Zakonu Jezuitów do Polski.

1.2.3. Wkład w kulturę narodową.
   Już w początkach organizacji własnego Kościoła, ewangelicy reformowani wnieśli duży wkład w rozwój kultury narodowej. Należy tu wymienić: szkolnictwo (obok innych szczególnie zasłynęły szkoły w Pińczowie, Krakowie, Lesznie, Secyminie, Wilnie, Kiejdanach, Słucku); pisarstwo, które rozwijało język i literaturę polską uprawiano w starciach polemicznej walki o to, by „czyste Słowo Boże było wiernie głoszone” (wspomnijmy Jakuba Niemojewskiego, Andrzeja Wolana, Krzysztofa Trecego i Krzysztofa Kraińskiego, a także Mikołaja Reja, którego bogaty dorobek przyniósł mu tytuł „ojca literatury w jęz. polskim”). Pisarze wyznania ewangelicko-reformowanego wydawali zbiory kazań, czyli postylle, katechizmy oraz pisma polemiczne (Grzegorz z Żarnowca, Paweł Gilowski, Stanisław Sarnicki, Andrzej Prażmowski, Andrzej Chrząstowski, czy bracia Węgierscy). Dużą rolę odegrali reformowani w dziejach muzyki polskiej. Wymieńmy takie prace jak: „Psałterz Dawida” Jakuba Lubelczyka (1558), „Kancjonał Pieśni chwał Boskich” Jana Zaręby (1558), Kancjonał pt. „Pieśni duchowne człowieka” (1559) Bartłomieja Groickiego. Wacław z Szamotuł najpierw komponował msze i officja wielogłosowe, ale po przejściu do obozu reformowanego (15 lat w Wilnie do śmierci w 1572 roku) zmienił styl kompozytorski tworząc pieśni do kancjonałów. Podobnymi twórcami byli Cyprian Bazylik i Mikołaj Gomółka.
   Ważnym wydarzeniem było pierwsze pełne wydanie w języku polskim Biblii tłumaczonej z jęz. oryginalnych (zwanej Brzeską lub Radziwiłłowską) w 1563 roku. Także na zlecenie Synodu reformowanego ukazało się inne dzieło. To reformowany duchowny, Daniel Mikołajewski dokonał nowego przekładu Pisma Świętego, który został wydany w Gdańsku (Biblia Gdańska,1632).

1.2.4. Walka o przetrwanie podczas kontrreformacji (XVII i XVIII wiek)
   W roku 1591 polskich zborów ewangelickich (trojga wyznań, nie licząc ariańskich) było 250 w Małopolsce, 120 w Wielkopolsce i 200 na Litwie. Niestety, kontrreformacja w XVII i XVIII wieku zdołała – przede wsystkim przez ograniczanie praw obywatelskich innowierców, a także tumulty, rozpędzanie pogrzebów, palenie i burzenie kościołów (np.w Krakowie) – zmniejszyć ten stan dziesięciokrotnie.
   Przywrócenie praw dysydentom w 1768 roku pozwoliło założyć nowe zbory (przede wszystkim w Warszawie) i zbudować nowe budynki kościelne. W latach siedemdziesiątych XVIII w. próbowano powołać wspólny Konsystorz dla reformowanych i luteran.

1.2.5. Okres rozbiorów
   
Nadszedł okres rozbiorów, który był także bardzo trudny dla Kościoła. Wobec konfrontacji z pruskim okupantem wielu członków Kościoła – ze względów patriotycznych – zmieniało wyznanie odchodząc od ewangelicyzmu. Początek XIX wieku przyniósł osadnictwo nowej fali uchodźców czesko-braterskich, którzy założyli zbory w Zelowie (1803) i Kucowie (1818). W tym czasie Jednota Wielkopolska zostaje włączona w struktury Kościoła w Prusach, a Jednota Wileńska usamodzielnia się w Rosji. Resztki rozbitego Kościoła tworzą Jednotę Warszawską, skupioną wokół stołecznego zboru. Od tego czasu Warszawa i Zelów będą głównymi ośrodkami. W latach 1828-49 z inicjatywy reformowanego duchownego, ks. Karola Diehla, działał wspólny Konsystorz Generalny dla luteran i reformowanych.

1.2.6. Po I wojnie światowej.
   
Odzyskanie niepodległości państwa w 1918 r. przynosi szansę stabilizacji, a nawet rozwoju także Kościołowi E-R. Zostaje nawiązany kontakt z – organizacyjnie odrębną – Jednotą Wileńską, a w latach trzydziestych przyłączają się do Kościoła cztery zbory na Ukrainie. Od 1926 roku ważnym instrumentem pracy Kościoła staje się pismo religijno-społeczne „JEDNOTA”. W okresie międzywojennym Kościół liczy kilkanaście tysięcy członków żyjących w kilkunastu parafiach i w diasporze na terenie kraju. Od 1921 roku duchowni mogą się kształcić w kraju studiując na wydziale teologii ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Działając misyjnie Kościół wydaje publikacje: „Tarcza Wiary”, „Żagiew Chrystusowa” oraz w Wilnie „Szlakiem Reformacji”. W porozumieniu z reformowanymi działa w Białymstoku misja anglikańska skierowana do Żydów. Niestety nadchodzi katastrofa II wojny światowej. Działania wojenne, terror i represje okupanta spowodowały rozproszenie zborów, stratę duchownych i świeckich działaczy kościelnych, śmierć lub emigrację wielu członków, ruinę wielu zabudowań.

1.2.7. Współczesność
   
W tamtej sytuacji zadawano sobie nawet pytanie o możliwość i sens odbudowy życia kościelnego. W latach 1945-46 liczna grupa współwyznawców ze zborów w Zelowie i Kucowie postanowiła rozpocząć nowe życie w ojczyźnie ich przodków, w Czechach. Było to wynikiem propagandy rządu czeskiego (apel prezydenta Benesza: „Czesi wracajcie”), ale także prześladowania w Zelowie i Kucowie (już w wolnym kraju zdarzały się napady, rabunki mienia, szerzenie haseł: „Czesi do Pragi”, a wojewoda łódzki nie chciał ich bronić). Jednak garstka współwyznawców z sędziwym superintendentem ks. Stefanem Skierskim w Warszawie, a w zborach tradycji czeskobraterskiej z ks. Jarosławem Niewieczerzałem, rozpoczęła dzieło odbudowy. Pierwszy powojenny synod mógł się odbyć dopiero w 1947 roku. Jakkolwiek bardzo nieliczny (w 2007 roku 8 parafii i 5 stacji kaznodziejskich, ok. 2.5 tys. członków), Kościół E-R w Polsce wciąż wypełnia swoją powinność głoszenia Ewangelii Jezusa Chrystusa. W ciągu ostatnich sześćdziesięciu lat Kościół przebył trudną drogę podejmując działania w zakresie misji, ewangelizacji i duszpasterstwa w bardzo złożonych, często wrogich Kościołowi warunkach. Kościół musiał w poczuciu krzywdy i bezsilności przyjąć do wiadomości, że los sióstr i braci, którzy zamieszkiwali poprzednio na Litwie i Ukrainie dopełnia się w zakresie swobód życia religijnego w państwie, które nazywało się Związek Radziecki. Członkowie Kościoła pragnęli przeżywać wolność odzyskaną po ustąpieniu okupanta niemieckiego, a rzeczywistość ukazywała oblicze nowych posiadaczy kraju w zatrważający sposób. Nowy ustrój państwa zwany socjalistycznym, w połączeniu z totalitarnym systemem sprawowania rządów ograniczał aktywność Kościoła w zakresie służby diakonii, odbierał (do 1957 r.) prawo publikacji wydawnictw i niemal całkowicie pozbawiał podstaw materialnych do dalszego działania. W Warszawie, gdzie nowa władza chciała sprawować swoje funkcje w sposób pokazowy. Parafia utraciła wszystkie posiadane przed wojną budynki, łącznie z budynkiem parafialnym, a zachowała tylko budynek kościelny. Jeśli w takich warunkach terroru politycznego w okresie stalinizmu, braku swobód obywatelskich i religijnych, przy pozbawieniu wszelkich podstaw materialnych do działania, tak maleńki Kościół przetrwał, to – w to wierzymy – stało się tak, bo Panu Kościoła był potrzebny. Dzisiaj istnienie Kościoła zagwarantowane jest aktem prawnym najwyższej rangi, bo ustawą parlamentarną. Cenzura nie krępuje swobody wypowiadania się, a władze samorządowe z sympatią obserwują obywatelską i prospołeczną aktywność chrześcijan, w tym także wyznania ewangelickiego, reformowanego. Boża Opatrzność ujawniła się wśród nas w powołaniach duszpasterskich, w pracy starszych zborów i służbie diakonów.

2. Struktura organizacyjna
2.1. Ustrój Kościoła
   Od czasów Jana Łaskiego Kościół niezmiennie utrzymuje synodalno-prezbiterialny ustrój. Oznacza to, że wszystkie sprawy dotyczące Kościoła leżą w gestii Synodu. Jest to zgromadzenie duchownych i – wybieralnych na kadencję 3 lat – świeckich przedstawicieli wszystkich zborów i grup diaspory. W skład Synodu z urzędu wchodzą także prezesi Kolegiów Kościelnych wszystkich parafii. Do przygotowania i przeprowadzenia sesji Synodu wybierane jest pięcioosobowe Prezydium Synodu: prezes, sekretarz z zastępcą i notariusz z zastępcą. Biskup wchodzi w skład Prezydium z urzędu jako vice-prezes. Uchwały Synodu są wiążące dla wszystkich parafii. Zarząd sprawami Kościoła na co dzień sprawuje Konsystorz, wybierany przez Synod na trzyletnią kadencję. W skład Konsystorza wchodzą: prezes, dwaj radcy świeccy, biskup, jako vice-prezes i radca duchowny. Konsystorz jest odpowiedzialny za realizację budżetu Kościoła, prowadzi listę czynnych duchownych, jest zobowiązany do czuwania nad realizacją uchwał Synodu; a z ich wykonania na dorocznej sesji Synodu składa sprawozdanie. Ważnym instrumentem pracy Synodu jest jego Komisja Rewizyjna. Przewodniczący Komisji ma prawo brać udział we wszystkich posiedzeniach Konsystorza, może na nich zabierać głos, bez prawa głosu stanowiącego o decyzjach. Komisja, Prezydium Synodu, Konsystorz czy Kolegium Kościelne to przykłady „rad starszych Kościoła” (gr. prezbyteros – starszy).
   Od przyjęcia przez Sejm Ustawy „O stosunku państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego” w 1994 roku osobowość prawną ma Kościół, jego parafie, oraz te agendy Kościoła, którym Minister Spraw Wewnętrznych nadaje osobowość na wniosek Konsystorza. W taki sposób od 2000 roku osobowość prawną ma Duszpasterstwo Imigrantów z sekcjami: Chińską i Koreańską oraz Diakonia Kościoła. Na zewnątrz Kościół jest reprezentowany albo przez biskupa i prezesa Konsystorza łącznie, albo przez każdego z nich oddzielnie.
   Na forum parafii funkcjonuje Walne Zgromadzenie Członków Zboru jako ciało decydujące o sprawach parafii i Kolegium Kościelne wybierane na trzyletnią kadencję, jako ciało wykonawcze. Oświadczenia woli w imieniu parafii składają proboszcz i prezes Kolegium Kościelnego występujący łącznie. Prezes Kolegium Kościelnego jest odpowiedzialny za zatrudnienie przez parafię wszystkich pracowników świeckich.
   Taki ustrój umożliwia udział ogółu wyznawców we wszystkich organach Kościoła, które są powoływane drogą wyborów, oraz pozwala na szeroką autonomię poszczególnych zborów. W polskim Kościele reformowanym pewne stanowiska są zastrzeżone dla osób świeckich. Dotyczy to: prezesa Synodu, prezesa Konsystorza, prezesa Kolegium Kościelnego oraz przewodniczącego Walnego Zgromadzenia Członków Zboru.
   Duchowni nie stanowią odrębnego stanu. Przygotowują się do pracy w cyklu studiów akademickich w zakresie teologii ewangelickiej. Są powołani i upoważnieni (ordynacja) do głoszenia Ewangelii, usługiwania sakramentami, nauczania religii i do duszpasterstwa. Decyzję o ordynacji podejmuje Konsystorz. Z racji ordynacji duchowni są sobie równi, a jeden z nich, wybierany przez Synod na 10-letnią kadencję, pełni funkcję biskupa. Elekt jest wprowadzony w urząd przez nałożenie rąk i nie nabywa dodatkowych prerogatyw. Z tytułu swej działalności biskup odpowiada tylko przed Synodem Kościoła. W Kościele E-R od 1991 roku jest możliwa ordynacja kobiet na duchownego.
   Ustrój Kościoła podkreśla współodpowiedzialność wszystkich wyznawców za Kościół, za jego świadectwo i służbę. Należy pamiętać, że krajowe Kościoły wyznania reformowanego rządzą się niezależnie, nie podlegając żadnej władzy ulokowanej poza społeczeństwem i poza państwem, w którym działają.

2.2. Diakonia Kościoła
2.2.1. Diakonia Kościoła E-R jest jednostką organizacyjną, a więc realizuje zadania tego Kościoła w zakresie wskazanym w statucie. Diakonia ma osobowość prawną, a szczegółowe zasady działania określa regulamin uchwalony przez Synod. Organami Diakonii Kościoła są Prezes Diakonii i Rada Diakonii Kościoła.
   2.2.2. Jezus Chrystus powiedział : Cokolwiek uczyniliście jednemu z braci moich najmniejszych, mnie uczyniliście. Kierując się tymi słowami Kościół E-R zorganizował pracę Diakonii. Do zadań diakona należy troska o ludzi słabych, bezbronnych, w podeszłym wieku, o dzieci, o chorych i więźniów, a także o ich najbliższych. Troska ta nie wyraża się jedynie w podążaniu z pomocą materialną, lecz również, we wskazaniu drogi do Jezusa i za Jezusem. Diakonia jest również misją Kościoła. Uczniowie Chrystusa mają za zadanie pochylać się nad płaczącymi, nieść pomoc tam, gdzie pojawiają się problemy, nie odwracać się od proszącego wspomagać słabych i zagubionych.
   2.2.3. W ciągu ostatnich trzech lat Diakonii udaje się realizować zadania polegające na pozyskiwaniu i dystrybucji darów rzeczowych i żywnościowych. Są to zazwyczaj: żywność i środki czystości, pieluchy lub środki pielęgnacyjne, odżywki bezglutenowe dla dzieci dotkniętych celiakią, podręczniki i pomoce szkolne. Z pomocy korzystają osoby samotne, samotnie wychowujące dzieci, bezrobotne, przewlekle chore i niepełnosprawne, czy dzieci w rodzinach wielodzietnych.
   2.2.4. Są parafie, które znajdują środki finansowe na własną, lokalnie prowadzoną działalność charytatywną, społeczną, wychowawczą, czy opiekuńczą, która także jest zaliczana do służby diakonijnej. Taka służba jest wykonywana w Warszawie i Zelowie. Warto podkreślić, że pomoc z Zelowa dociera także poza granice kraju: np. pomoc w zakupie dzwonów dla kościołów w Bohemce i Veselinovce na Ukrainie (2003) i paczki dla dzieci.

3. Doktryna Kościoła
3.1.Wstęp.
   
Kościół uznaje dogmaty wiary właściwe Kościołowi Powszechnemu: Apostolski skład wiary, Nicejsko-Konstantynopolitańskie Wyznanie Wiary i Atanazjański symbol wiary; uznaje także, iż systematyczny wykład Pisma świętego zawierają II Helweckie Wyznanie Wiary (1566), znane w Polsce jako Konfesja Sandomierska i Katechim Heidelberski (1563), a formę swych nabożeństw i wszelkich posług religijnych Kościół normuje według Agendy Gdańskiej z 1637 roku. Ugodę Sandomierską z 1570 roku, odnowioną z luteranami w 1970 roku uważa się za obowiązującą.

3.2. Teologia
3.2.1. Pismo Święte jako instrument Bożego działania.
   
Biblia stanowi jedyną podstawę wiary, ponieważ zawiera naukę o zbawieniu. Biblia ukazuje dzieła Boga, który stworzył świat, rządzi nim, odkupił go i uświęcił, by ludzie znaleźli wskazaną drogę do Boga i nią podążali. Deuterokanoniczne księgi, postanowienia Kościoła i księgi wyznaniowe, określane mianem tradycji, uznaje się, pod warunkiem, że ich treść zgodna jest z Pismem świętym. Biblia uważana jest za księgę natchnioną, łączy w sobie pierwiastek ludzki i boski, ponieważ w ludzkiej formie (język, pojęcia, sposób wyrażania myśli, postrzeganie świata) jest nośnikiem wiecznej i niezmiennej prawdy Bożej. Ten, kto Biblię czyta z wiarą, spodziewa się obiecanego – przez Jezusa Chrystusa – oświecenia Ducha Świętego i jego pomocy w odnajdowaniu prawdy.

3.2.2. Upadek człowieka
   
Bóg stworzył wszystkie byty widzialne i niewidzialne oraz utrzymuje je w istnieniu przez swego Ducha. Człowieka (jako mężczyznę i kobietę) uczynił dobrym na obraz i swe podobieństwo. Wywołane pokusą nieposłuszeństwo wobec Boga doprowadziło człowieka do upadku w grzech i utraty pierwotnej doskonałości. Wskutek zerwania bezpośredniego kontaktu z Bogiem stał się człowiek niewolnikiem grzechu i śmierci, oraz przedmiotem wielu nieszczęść. Upadek prarodziców spowodował skażenie natury ludzkiej (grzech pierworodny), które jest cechą dziedziczną i z którego wynika: grzeszne pożądanie, odwrócenie się od dobra i skłonność do zła, niesprawiedliwość i nieufność, pogarda i nienawiść do Boga. Wskutek tego, człowiek nie jest w stanie sam z siebie niczego dobrego zrobić, a nawet pomyśleć, w konsekwencji człowiek łamie prawo Boże myślą, słowem, czynem i z tej racji zasługuje na gniew Boży i sprawiedliwą karę – odrzucenie przez Boga. Przed taką karą ratuje człowieka Zbawiciel.

3.2.3. Zbawienie z łaski przez wiarę
   
Syn Boży został odwiecznie przeznaczony przez Boga na Zbawiciela świata. W nim ujawniła się cieleśnie cała pełnia boskości. W osobie Jezusa Chrystusa sam Bóg przychodzi ludziom z pomocą, a stając się człowiekiem wszedł w ich świat i przyjął na siebie ich winę. Uczynił to Jezus Chrystus, odwieczne Słowo Boże, które stało się ciałem, Ukrzyżowany i Zmartwychwstały. To On, życiem, męką i śmiercią dał pełne zadośćuczynienie za grzechy ludzi. Zbawienie jest aktem nieskrępowanej łaski miłosiernego Boga. Kto jednak będzie zbawiony? Zbawieni będą tylko ci, którzy naprawdę wierzą w Jezusa jako Chrystusa, Zbawiciela i z wiarą przyjmują jego ofiarę; oni z jego pomocą rozpoczną nowe życie, oni utworzą z nim jedno ciało. Wiara polega nie tylko na intelektualnym akcie uznania za prawdę tego, co Bóg objawił, lecz na zawierzeniu Bogu, wzbudzonym przez Ducha Świętego za pomocą Ewangelii ukazującej odpuszczenie grzechów, usprawiedliwienie i szczęście wieczne jedynie dzięki łasce Bożej i zasłudze Jezusa Chrystusa. Wiara stanowi środek pozwalający przyjąć łaskę usprawiedliwienia. Przedmiotem wiary i jej treścią jest Bóg, który usprawiedliwia człowieka w Jezusie Chrystusie; człowiek zaś jest odrodzony, oświecony i prowadzony przez Ducha Świętego, jest świadomy ceny zapłaconej za zbawienie, a wiarą zjednoczony z Chrystusem jest w stanie okazać wdzięczność i posłuszeństwo woli Boga. Uczynki człowieka, nie mają wpływu na jego zbawienie, świadczą o zmianie, jaka zaszła w jego życiu. Dobrych czynów nie spełnia człowiek po to, by się zbawić, lecz wskutek tego, że został zbawiony; przez dobre czyny wyraża Bogu wdzięczność, utwierdza się w wierze, przekonuje się, że jest na dobrej drodze do Boga, daje wobec bliźnich świadectwo o Chrystusie, ukazuje im jaką moc ma Ewangelia.

3.2.4. Prawo Boże i Ewangelia.
   Przez Prawo Bóg oznajmia swoją wolę, oznajmia, co jest dobre i sprawiedliwe, a co złe i niesprawiedliwe. Celem Prawa jest ujawnienie słabości, grzechu i potępienia człowieka, aby zwątpił we własne siły, aby mógł się nawrócić ku wierze w Chrystusa. Żaden człowiek nie jest w stanie wypełnić normy Prawa Bożego, dlatego nie może zostać usprawiedliwiony na jego podstawie. To wszystko, co – z powodu skażenia natury ludzkiej – było niemożliwe dla Prawa, tego dokonał Bóg przez Syna Bożego w postaci człowieka. Tak więc Chrystus jest celem i wypełnieniem Prawa, które już nie powoduje wyroku potępiającego, ani nie wywołuje gniewu Bożego wobec wierzącego człowieka, bo taki podlega Ewangelii.
   W przeciwieństwie do Prawa Ewangelia zwiastuje łaskę i błogosławieństwo; jest ona poselstwem Jana Chrzciciela, Chrystusa i apostołów oraz ich następców, którzy głoszą światu, że Bóg wypełnił swą obietnicę i dał ludziom swego jedynego Syna, a wraz z Nim pojednanie z Ojcem, odpuszczenie grzechów i życie wieczne. Głoszenie Ewangelii to posługiwanie Ducha, który wywołuje żywy oddźwięk w wierzących, prowadzi ich do życia, a trzymanie się Prawa jest posługiwaniem śmierci (litera zabija a Duch ożywia). Człowiek nie potrafi rozumem właściwie ocenić spraw Bożych i dlatego pisma ewangelistów i apostolskie wymagają odrodzenia. Człowieka odrodzonego oświeca Duch Święty, który obdarza go wystarczającą zdolnością, aby chciał i mógł spełnić rzecz dobrą. Bóg takiemu człowiekowi daje poczucie Prawa Bożego i czyni go wolnym wówczas, gdy zostanie wyzwolony przez Chrystusa i oświecony przez Ducha.

3.2.5. Kościół.
   Zgromadzenie powołanych zachowuje swą ciągłość od najdawniejszych czasów.
   Kościół miał inną postać w okresie patriarchów, inną przed nadaniem prawa, a jeszcze inną, gdy wraz z Chrystusem została mu dana Ewangelia. Kościół posługuje się różnymi sposobami symbolicznego ukazywania Mesjasza. Na ziemi Kościół walczy z ciałem, światem i szatanem, a w niebie triumfuje zgromadzony przed Panem, jedyną Głową Kościoła. Cechą Kościoła jest czyste i wiarygodne zwiastowanie Słowa Bożego, jedna wiara i jeden duch przenikający wiernych, którzy czczą jednego Boga, służą mu w duchu i prawdzie, kochają go całym sercem, wzywają go za pośrednictwem Chrystusa, a poza nim nie szukają sprawiedliwości. Członkowie Kościoła mają dążyć do poprawy swojego życia przez codzienną pokutę, naśladowanie Chrystusa, z prawdziwą miłością odnosić się do sióstr i braci, wspólnie uczestniczyć w sakramentach ustanowionych przez Chrystusa. W Kościele znajdują się też obłudnicy, którzy zachowują pozory przynależności. Należy się wystrzegać osądzania kogokolwiek, gdyż sąd należy do Boga.

3.2.6. Sakramenty.
   Sakramenty są widzialnymi, świętymi znakami ustanowionymi przez Boga, przez które człowiek może lepiej zrozumieć i przyswoić sobie obietnicę Ewangelii, że dzięki jedynej ofierze Chrystusa na krzyżu Bóg – z łaski – odpuszcza ludziom grzechy i daje życie wieczne. Widzialne i materialne znaki (woda, chleb i wino) są nośnikami treści, którą stanowi Chrystus i jego dzieło. W akcie sakramentalnym podkreśla się to, co dokonuje się w wymiarze duchowym wobec zgromadzonej wspólnoty. Znak ukazuje rzeczywistość duchową, czyli dzieło zbawienia dokonane przez Chrystusa na krzyżu i przyjęte z wiarą przez ludzi. Sakramenty pozostają w nierozerwalnym związku z głoszeniem Ewangelii i z tej racji Słowo Boże poprzedza posługę sakramentu. Ewangelicy reformowani akcentują działanie Ducha Świętego, który za pomocą Ewangelii budzi w człowieku wiarę i utwierdza ją przez sakramenty.
   Chrzest, którego widzialnym znakiem jest woda, ustanowiony przez Chrystusa jest obietnicą zbawienia. Oznacza uczestnictwo w śmierci Jezusa i zapewnia udział w skutkach jego zbawczego dzieła. Człowiek w chrzcie wraz z Chrystusem umiera i wstaje do nowego życia, które się rozwija pod wpływem Ducha Świętego. Chrzest z zasady odbywa się w obecności zgromadzonej wspólnoty. Powszechnie stosuje się praktykę chrztu niemowląt i nie praktykuje się chrztu nagłego. Prawo udzielania chrztu mają duchowni.
   Wieczerza Pańska, której widzialnymi znakami są chleb i wino, została ustanowiona przez Chrystusa podczas posiłku paschalnego w Wielki Czwartek, związana jest z obietnicą zbawienia. Podawanie wiernym sakramentu pod dwiema postaciami oznacza udział w Nowym Przymierzu. Nakaz Chrystusa powtarzania tego aktu oznacza, że za każdym razem, kiedy wierni zbierają się przy Jego stole, to on sam ogłasza, że za nich umarł i oddał swoje życie. Materialne znaki są nośnikami rzeczywistości duchowej, którą jest Chrystus ukrzyżowany. Zapewnieniem skuteczności ofiary Chrystusa są znaki jego Ciała i Krwi. Kościół E-R nie uważa, by chleb stawał się ciałem, a wino krwią Chrystusa, ale wierzy, że Pan i Zbawiciel jest w nich rzeczywiście duchowo obecny. Znaki sakramentalne zapewniają o przyjęciu Chrystusa i jego śmierci za nas, o zmartwychwstaniu i powtórnym przyjściu. Nie istnieje żaden kult związany ze znakami (elementami do dystrybucji) Wieczerzy Pańskiej.

3.2.7. Predestynacja.
    Nauka o predestynacji – uwzględniając cały szereg świadectw Pisma Świętego – opiera się na przeświadczeniu o absolutnej suwerenności Bożej decyzji we wszelkich kwestiach, a już na pewno w sprawie zbawienia człowieka. Stąd poczynając od Augustyna, byli teologowie, do których zaliczamy również Jana Kalwina, którzy formułują myśl o predestynacji, czyli odwiecznym wyborze dokonanym przez Boga. Przed stworzeniem świata, suwerenny Bóg, kierując się nieskrępowaną łaską, przeznaczył (wybrał) tych, których chciał zbawić w Jezusie Chrystusie, natomiast odrzucił tych, którzy do niego nie należą. Ewangelicy reformowani podążając za myślą Kalwina odrzucają pogląd, że człowiek wybrany i przeznaczony do zbawienia może postępować w sposób dowolny, a człowiek potępiony, choćby najbardziej wierzył i pokutował i tak nie osiągnie zbawienia. Ponieważ odwieczny wyrok Boży nie może być zmieniony, kto jest posłuszny Ewangelii i wierzy w Jezusa Chrystusa, może mieć pewność, że należy do wybranych. Należy wystrzegać się zaliczania kogokolwiek do potępionych, a raczej upominać opornych wierze z nadzieją, iż Bóg pozwoli im opamiętać się i poznać prawdę. W Jezusie Chrystusie Bóg objawił się jako miłość i bez tego założenia nie można pojąć istoty nauki o predestynacji. Nauka ta daje wierzącym pewność miłości Boga, który ich napomina, aby aż do skutku poszukiwali zbawienia. Oni są przez chrzest wszczepieni w Ciało Chrystusa, którym jest Kościół. Oni są oczyszczeni przez Krew Jezusa Chrystusa i przeznaczeni do życia wiecznego. Nauka o predestynacji jest trudna, a rozumiana niewłaściwie – na przykład sprowadzona do uproszczonego fatalizmu – może być nawet niebezpieczna. Nauka ta przyjmuje, że Bóg nie chce aby ktokolwiek zginął, że Bóg chce aby wszyscy byli zbawieni, ale – właśnie ta nauka – podejmuje także i drugą stronę zagadnienia, ukazując gniew Boży, sąd, odrzucenie i kaźń. Nie można mówić o Bożej dobroci i nie wspominać o jego sprawiedliwym gniewie, bo właśnie na tle surowej sprawiedliwości uwypukla się cały ogrom Jego miłości. Nauka o predestynacji doczekała się w połowie XX wieku nowej artykulacji w ujęciu Karola Bartha. Chodzi w niej o wyrażenie myśli, że predestynację, odwieczne przeznaczenie, wiążemy z osobą Chrystusa, przeznaczonego na to, żeby stał się barankiem niewinnym i nieskalanym i wykupił nas z niedoli dziedziczonej po ojcach. Bóg także wybrał nas w Nim, w Ukrzyżowanym i Zmartwychwstałym, na swoje adoptowane dzieci, a jednocześnie w Jezusie Chrystusie – dla siebie – wybrał odrzucenie. Zgodnie z Barthowską dialektyką możemy powiedzieć, że Bóg jest sprawiedliwy i w gniewie i w miłości, a człowiek jest jednocześnie grzeszny i usprawiedliwiony (co było tezą M. Lutra).

3.3. Cechy teologii reformowanej.
   3.3.1. Teologia uprawiana w Kościele E-R odwołując się do obietnicy pierwszego przykazania: Ja jestem Pan, Bóg twój – wraz z prawdziwie żydowską teologią – okazuje się być Teologią Objawienia. Opiera się na tym, że Bóg sam daje się poznać szukając człowieka, stwierdza, że Bóg może być poznany tylko z Boga, z Jego własnego Słowa, wie, że poznanie Boga jest darem i łaską, a nie owocem religijności człowieka.
   3.3.2. Ta teologia opiera się na spełnieniu pierwszego przykazania w życiu, dziele i śmierci Jezusa Chrystusa. To wiedząc jest ona w swej istocie Chrystologią: poznaje ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa jako Boga w Jego egzystencji równej naszej, wśród nas, ludzi, i dla nas. Ta teologia żyje bezpośredniością spotkania Boga w spotkaniu konkretnego człowieka Jezusa Chrystusa z innymi ludźmi. Dlatego nie zna ona żadnego innego pośrednictwa zbawienia. Poznaje natomiast, przez krzyż Jezusa Chrystusa, że Bóg usprawiedliwia niepobożnych, samemu oddając się pod sąd pobożnych, i stąd naucza ona, że Boże usprawiedliwienie jest wyłącznie dziełem Boga, który niesprawiedliwych czyni sprawiedliwymi, uznając ich za sprawiedliwych.
   3.3.3. Teologia działa jako instrument reformatorski, gdy służy Kościołowi Powszechnemu w zwalczaniu pokusy uprawiania teologii naturalnej (Bóg może być poznany za stworzenia), albo teologii nomicznej (prawo Boże jako instrument pośredniczący w zbawieniu). W ten sposób teologia zachęca do odwrócenia się od ogólnej religijności i moralności, a zwrócenia się ku konkretnemu Bogu w Chrystusie: a więc do odwrócenia się od religijnego światopoglądu ku wierze w Boga i od kościelnego legalizmu ku Ewangelii jako jednemu z wyrazów woli Boga.

3.3.4. Teologia jest elementem reformatorskiego działania w Kościele po dziś dzień, bo nawet wtedy, gdy wydaje się, że myśl zwraca się ku ludziom, kiedy spodziewamy się opisu, jak to jesteśmy wzbogaceni zasługami Zbawiciela, ta teologia kieruje nas do... Jezusa!! Czyni to po wielokroć, abyśmy zrozumieli, że to czego dokonał Chrystus, to, co wykonało się dla naszego zbawienia, to wszystko – jak przypomina Jan Kawin – dał Bóg swemu Synowi. Dlatego przez całe życie pamiętajmy pytanie naszego brata, apostoła Piotra: Panie do kogo pójdziemy? Ty masz słowa życia wiecznego.

4. Życie duchowe Kościoła
4.1. Wierność dziedzictwu Reformacji
   To co było tak ważne w czasie reformacyjnych sporów, to co miało uzdrowić życie Kościoła, to samo jest ważne i dzisiaj. Wtedy uważano, że tylko to – po łacinie „sola”, może uzdrowić Kościół, a więc może uratować ludzi. W tym był akcent żarliwej wiary, był apel o przebudzenie duchowe i o uczciwość wobec siebie samego. Oto treść tych zasad .

I. „SOLA GRATIA - jedynie przez łaskę”
   Oznacza to, że człowiek, którego natura została skażona przez grzech, może zyskać zbawienie jedynie dzięki łasce Boga, na którą własnymi siłami zasłużyć nie potrafi. Inaczej mówiąc, tylko Boża łaska sprawia, że święty i wszechmocny Bóg interesuje się mną, grzesznym, upadłym i ograniczonym, w swych możliwościach działania, człowiekiem.

II. „SOLA FIDE - jedynie przez wiarę”
   Oznacza to, że zbawienie człowieka stać się może jedynie przez wiarę w Jezusa Chrystusa (Mesjasza, Zbawiciela), który oddał życie na krzyżu, jako okup za grzechy ludzi. Gdy dociera do nas Boża Dobra Nowina i Boże Prawo – to tylko wiarą można to uchwycić, tylko wiarą można odpowiedzieć Bogu.

III. „SOLA SCRIPTURA – jedynie Pismo Święte”
   Oznacza to, że jedynie przez Pismo Święte można otrzymać wiarygodną wieść o miłości Boga i Jego łasce, okazanej nam w Synu Bożym, a także o Bożym Prawie, czyli o Bożym uroszczeniu względem nas. Jest ono więc jedynym źródłem wiary i normą życia. Inaczej mówiąc, to Pismo Święte podaje nam probierz, abyśmy wiedzieli, o jaką łaskę i o jaką wiarę chodzi, bo nie o każdą łaskę i nie o każdą wiarę mamy zabiegać.

IV „SOLI DEO GLORIA – Bogu jedynie chwała”
   Oznacza to, że ponieważ jedynie Bogu chwała się należy, cześć religijną odbiera Bóg Ojciec, Syn i Duch Święty. Matka Jezusa, Maria, cieszy się miłością i szacunkiem, podobnie jak inni ludzie tego godni, nazywani świętymi, ale wszelki kult z nimi związany nie istnieje. Inaczej mówiąc ludzie są zobowiązani wspólnie poznawać wolę Boga, publicznie składać świadectwo swej wiary, a święta w ciągu roku kościelnego powinny być pamiątką, która dotyczy jednej z trzech osób Trójcy Świętej.

V „ECCLESIA REFORMATA ET SEMPER REFORMANDA VERBI DIVINI – Kościół reformowany i stale się reformujący według Słowa Bożego”
   Oznacza to, że społeczność Kościoła, która w pewnym momencie dostrzegła potrzebę reformy, powinna zachować przekonanie, że tak zreformowany Kościół powinien stale się reformować. Jest to słuszne, ponieważ Kościół funkcjonuje na tym świecie doczesnym, gdzie wszystko kostnieje, więdnie i przemija. Dzięki działaniu Ducha Świętego Kościół żyje i nieustannie się odnawia. Inaczej mówiąc, każde kolejne pokolenie powinno – z modlitwą o dary Ducha – prosić Boga, aby uzdolnił swoich wybranych do wyrażenia prawd wiary we współczesnym temu pokoleniu języku, a wszelkie rozstrzygnięcia muszą być formułowane tylko i wyłącznie w oparciu o lekturę Pisma Świętego, czyli w oparciu o poznane Słowo Boże.

4.2. Po teorii – praktyka.
4.2.1. Wstęp
   Społeczność ewangelików reformowanych licząca dzisiaj w naszym kraju poniżej trzech tysięcy osób, z których zaledwie połowa znajduje się w zasięgu codziennej pracy pastorów, żyjąc w rozproszeniu pośród czterdziestomilionowego społeczeństwa ma świadomość, że każdy czyn, każda decyzja, akcja diakonii, kurs dla dzieci lub obóz młodzieży, każde nabożeństwo, audycja, artykuł czy publikacja książkowa – to wszystko nabiera wymiaru misji i świadectwa, a zagrożeniem jest aktualne pytanie: mieć czy być?

4.2.2. Praktyka życia religijnego
   Niedzielne nabożeństwo jest podstawą w życiu duchowym człowieka i pracy Kościoła. To czas i miejsce, gdy publicznie zwiastuje się Słowo Boże, czyta Pismo Święte, zanosi modlitwę przed tron Najwyższego i uczestniczy w przekazaniu Bożego błogosławieństwa. Kazanie jest nie tylko komentarzem do tekstu biblijnego, ale powinna ogniskować się w nim funkcja nauczająca, duszpasterska i prorocka urzędu duchownego. Dobrze jest, jeśli w parafii pracuje chór i wspólnie uczestniczy ze zborem w oddawaniu Bogu chwały. Udzielanie sakramentów jest omówione w dziale Teologia (3.2.6.).
   Jeśli chodzi o wystrój świątyń reformowanych to jest on bardzo ascetyczny. Jest to konsekwencja stosowania w praktyce treści II przykazania. Warto zwrócić uwagę na treść zawartą w 92 pytaniu i odpowiedzi Katechizmu Heidelberskiego (zakaz czczenia figur i obrazów), bowiem niektóre inne wyznania (Kościoły), tego tekstu nie nauczają.
   Zajęcia Szkoły Niedzielnej dla dzieci odbywają się – najczęściej – równolegle do nabożeństwa. W ciągu tygodnia dzieci uczestniczą w lekcjach religii, a dla dorosłych są proponowane studia biblijne, wykłady dla osób zainteresowanych teologią, działalność diakonii, wieczory zborowe poświęcone tematom życia religijno-społecznego. W parafii obchodzone jest „święto zboru”, na które zaprasza gości. Duszpasterskie zadania realizują duchowni w czasie odwiedzin w domach, ośrodkach opieki zdrowotnej i innych.

4.2.3. Misja i ewangelizacja .
   Przez wiele lat członkowie Kościoła brali udział w Tygodniach Ewangelizacyjnych organizowanych przez Kościół Ewangelicko-Augsburski. Od 2006 roku istnieje już tak bliska współpraca, że w parafii reformowanej w Zelowie są także seminaria, wykłady ewangelizacyjne i nabożeństwa.
   Kościół kieruje uwagę na działalność młodzieży. Powinna odbywać się w każdej parafii, a Komisja Młodzieży przy Konsystorzu wspólnie z duszpasterzem ds. młodzieży organizują obozy i ogólnopolskie spotkania. Komisja Katechetyczna organizuje letnie i zimowe kursy katechetyczne dla dzieci. Jest to forma działania, która umożliwia odpoczynek i rozrywkę dla dzieci w połączeniu z katechezą i w połączeniu z próbą stosowania wartości chrześcijańskich w życiu na co dzień. Formą misji jest także Diakonia (patrz 2.2).
   W parafii zelowskiej istnieje jedyny w Polsce zespół, którzy gra na dzwonkach ręcznych. Nosi nazwę „Zelowskie Dzwonki”. Swoje muzykowanie młodzi artyści łączą w czasie koncertów ze składaniem świadectwa wiary. Tam działa także „Tyhilla” – młodzieżowy zespół instrumentalno-wokalny, który służy muzyką i śpiewem, biorąc udział w akcjach ewangelizacyjno-misyjnych.

4.2.4. Czasopismo JEDNOTA
   
Wydawcą JEDNOTY, czasopisma religijno-społecznego poświęconego polskiemu ewangelicyzmowi i ekumenii jest Konsystorz Kościoła E-R. Podstawową rolą pisma jest służyć integracji Kościoła, którego ok. 40% członków żyje w diasporze. Pismo jest dla nich często podstawową formą kontaktu z Kościołem. Każdy zeszyt zawiera kazanie, modlitwę i artykuł pomagający refleksji duchowej. Komentarz redakcji zachęca do dyskusji, a dział Przegląd Ekumeniczny przynosi wiadomości ze zborów, informacje z życia rodziny reformowanej na świecie i z kręgu ekumenii. Ważne są artykuły tematyczne poświęcone religii, teologii lub historii. Obok artykułów dotyczących teologii, JEDNOTA wydaje specjalne zeszyty poświęcone reformatorom (Kalwin, Zwingli, Hus) lub wielkim teologom (Karl Barth). Jako wydawnictwo Kościoła mniejszościowego, który od 450 lat stara się łączyć walkę o wolność poglądów z odpowiedzialnością za los społeczeństwa, w którym działa, JEDNOTA jest szczególnie wyczulona na sprawy tolerancji w życiu publicznym i kwestie równouprawnienia wszelkiego rodzaju mniejszości w systemie prawnym kraju. Wpływ JEDNOTY na stworzenie pluralistycznej opinii publicznej został doceniony przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, które wyróżniło JEDNOTĘ medalem „za wybitne osiągnięcia w propagowaniu idei tolerancji” w 1999 roku, w Międzynarodowym Roku Tolerancji.

5. Zasady moralne Kościoła i formy obecności Kościoła w życiu społecznym
5.1. Zasady moralne wyprowadza Kościół z Dekalogu, oraz polecenia miłości Boga i bliźniego (patrz 3.2.5 – zadania członków Kościoła). Obecność Kościoła w życiu społeczno-politycznym w czasach „realnego socjalizmu” była bardzo ograniczona. Po 1989 roku Kościół odzyskał wolność działania. Realna możliwość uczestnictwa w życiu społeczeństwa jest skromna, ze względu na rozmiary Kościoła. Jedną z ważnych form takiej obecności jest działanie zinstytucjonalizowanej Diakonii Kościoła (2.2). Ponadto Kościół utrzymuje – dla ludzi niepełnosprawnych, wymagających stałej opieki pielęgniarskiej – Dom Opieki „Betania” w Józefowie k/Warszawy.

5.2. Obchody rocznicowe
   Okazją do przedstawienia poglądów, znaczenia dokonań dla kultury i dorobku narodowego czy spuścizny teologicznej są rocznice przypominające wielkie postaci z przeszłości. W ten sposób dwukrotnie wykorzystano szansę 500-letniej rocznicy urodzin: w 1999 roku Jana Łaskiego, a w 2005 roku Mikołaja Reja.Podobną okazją będzie 500 rocznica urodzin Jana Kalwina w 2009 roku. Zdarzają się okazje o znaczeniu lokalnym: ks. Zdzisław Tranda otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Zelowa.

5.3. Uchwały Synodu.
   Szeroki oddźwięk w społeczeństwie spotykają uchwały Synodu Kościoła E-R. Oto Przykłady. Podczas sesji w 1991 roku, Synod przyjął OŚWIADCZENIE „W sprawie ustawy o ochronie życia poczętego” Oświadczenie wskazało, że masowe przerywanie ciąży jest anomalią społeczną, ale przypominało, że odpowiedzialność za powołanie życia ponoszą w równym stopniu mężczyzna i kobieta. Synod opowiedział się za wyższością norm moralnych nad prawnymi i apelował, by nie krzewić dobra środkami przymusu, lecz nauczać, pocieszać, pomagać i odwoływać się do woli człowieka. Oświadczenie (JEDNOTA 6/1991) odbiło się echem w dyskusji, jaka miała miejsce w kraju.
   W czasie sesji Synodu w 2007 roku przyjęto dwa dokumenty. Pierwszy: „Wstyd i cierpienie” zawiera stanowisko Kościoła E-R w sprawie lustracji. W drugim dokumencie nt. sytuacji w Darfurze zawarty jest apel do polskich władz o podjęcie próby zakończenia konfliktu i wezwanie do udzielenia pomocy, która by dotarła do naprawdę potrzebujących.

5.4. Działania lokalne w parafiach.
5.4.1. Parafia w Zelowie.
   
Parafia reformowana w Zelowie prowadzi (od 1994 r.) Przedszkole Edukacyjne im. Jana Amosa Komeńskiego, które realizuje autorskie programy np. matematyczny i glottodydaktyczny, a pracuje pod stałą opieka merytoryczną prof. Edyty Gruszczyk Kolczyńskiej. Parafia prowadzi własną działalność wydawniczą. W Parafii działają Koło Kobiet, Koło Rodzinne, Koło Młodzieży. Otwarta w 1993 roku „Galeria Domu Zborowego” była w Zelowie jednym z pierwszych ośrodków rozwoju działalności artystycznej lokalnych twórców. Bardzo ważną placówką oświatowo-wystawienniczą w Zelowie jest istniejące przy parafii Muzeum w Zelowie – Ośrodek Dokumentacji Dziejów Braci Czeskich.

5.4.2. Parafia w Bełchatowie
   
Industrializacja regionu bełchatowskiego, napływ tysięcy młodych rodzin, stały się przyczyną wielu problemów, takich jak: kryzys wartości, rozpad rodziny, alkoholizm, narkomania. Grupa inicjatywna powołała Stowarzyszenie OPIRO (Ośrodek Profilaktyki i Rozwoju Osobowości). W skład stowarzyszenia weszli przedstawiciele parafii reformowanej oraz profesjonaliści zajmujący się pomocą psychologiczną. Powołanie (22.10.1999) ośrodka OPIRO było możliwe, dzięki porozumieniu Zarządu Miasta Bełchatów, Stowarzyszenia OPIRO, Ośrodka w Leer (w RFN) i Parafii E-R, która udostępniła budynek. Stosuje się tam środki takie jak: poradnictwo, terapia, edukacja, działanie profilaktyczne, a czasami także pomoc socjalna. Adresatami zajęć ośrodka są dzieci i młodzież 7-19 lat, rodzice, całe rodziny, oraz osoby dorosłe, które pracują z dziećmi i młodzieżą. Codziennie w ośrodku może przebywać do 60 osób.

5.5. Działalność Biblioteki Synodu.
   
Komisja Informacji Dokumentacji i Wydawnictw przy Konsystorzu Kościoła, organizuje wystawy tematyczne, przygotowuje materiały informacyjne o Kościele, prowadzi działalność wydawniczą i opiekuje się pracą Biblioteki Synodu. Biblioteka jest cennym źródłem wiedzy. Obejmuje księgozbiór specjalistyczny dotyczący teologii reformowanej, Kościoła i jego historii oraz historii Reformacji. Tu przychodzą nie tylko czytelnicy, ale także grupy pragnące poznać specyfikę życia ewangelików reformowanych. Pracownik Biblioteki jest przygotowany do pracy bibliotekarskiej i popularyzatorskiej.

6. Zaangażowanie ekumeniczne Kościoła
   Kościół E-R jest członkiem Światowego Aliansu Kościołów Reformowanych (216 Kościołów) z siedzibą w Genewie, który zrzesza 75 milionów współwyznawców żyjących w 107 krajach na świecie. Kościół bierze udział w pracach Konferencji Kościołów Europejskich oraz współpracuje ze Wspólnotą Protestanckich Kościołów w Europie (dawniej Konferencja Kościołów Leuenberskich., która powstała po zawarciu Unii Leuenberskiej (1973). Przedstawiciel Kościoła E-R przez 6 lat uczestniczył w pracach studyjnej grupy roboczej ds. stosunków chrześcijan i Żydów. Opracowano dokument, który zaprasza wspólnoty zborowe do prób kontaktu z przedstawicielami wyznania mojżeszowego. W przypadku Kościoła E-R ma to miejsca od dawna. Parafia w Warszawie gościła przez wielu lat spotkania Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów. Aktualnie (lata 2003-2007) z Komisją „Kościół i Społeczeństwo” KEK, współpracuje przedstawicielka Kościoła. Bierze ona udział w pracach Stałej Grupy Roboczej ds. Legislacji UE. Jest to ciało eksperckie, które zajmuje się opiniowaniem – w kontekście celów i wartości uznawanych przez Kościoły, które należą do KEK – prawa proponowanego przez Komisję Europejską i Parlament Europejski. European Christian Environmental Network (ECEN – Chrześcijańska europejska sieć współpracy na rzecz ochrony środowiska naturalnego) rozwija się dynamicznie łącząc najlepsze inspiracje i aktywność trzech rodzin wyznaniowych: protestantyzmu, rzymskiego katolicyzmu i prawosławia. Przedstawiciel kościoła E-R zawsze bierze udział w Walnych Zgromadzeniach.
   Założenia eklezjologiczne powodowały, że tak w świecie, jak i w kraju ewangelicy reformowani przyjmują otwartą postawę wobec innych wyznań i są wyrazicielami dążeń ekumenicznych. Tak było już w czasach Reformacji (Ugoda Sandomierska 1570).
   Kościół E-R od początku istnienia Polskiej Rady Ekumenicznej jest jej członkiem, a biskupi pełnili odpowiedzialną funkcję prezesa PRE: ks. dr Jan Niewieczerzał (1960-1975) i ks. Zdzisław Tranda (1990-1992). Ireniczna postawa i ekumenizm sprawdzają się w praktyce: Kościół poświęca łamy swego pisma ekumenii, a zabiegał także o przyjęcie „Karty Ekumenicznej”. Kościół jest aktywnym członkiem Towarzystwa Biblijnego w RP, Przedstawiciele Kościoła aktywnie uczestniczyli w pracach przekładu zarówno Biblii Warszawskiej (1975), jak i w pracach nad przekładem ekumenicznym Nowego Testamentu i Psalmów (2001).
   Kościół E-R utrzymuje stałe kontakty w postaci wzajemnych odwiedzin na sesjach synodów, seminariów tematycznych, czy wspólnych akcji z Kościołem Krajowym w Lippe, Ewangelickim Czeskobraterskim Kościołem w Czechach, Ewangelicko-Reformowanym Kościołem w Bawarii, Reformowanym Kościołem we Francji i Kościołem Waldensów.

7. Wskazówki bibliograficzne

Bartel Oskar, Jan Łaski, Część I 1499-1556, NERITON, Warszawa 1999
Brückner Aleksander, Jan Łaski, AJCOMP Andrzej E. Januszko, Warszawa 1999
Cottret Bernard, Kalwin, PIW, Warszawa 2000
Encyklopedia Katolicka, Lublin,1985,T IV, Ewangelicko-reformowany Kościół
Gastpary Woldemar, Historia protestantyzmu w Polsce, ChAT, Warszawa 1977
Gastpary W., Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych 1914-1939
Gastpary Historia Kościoła w Polsce, ChAT, Warszawa1979
Gmiterek H., Bracia Czescy a Kalwini w Rzeczypospolitej. Połowa XVI – Połowa XVII w.
Gorczyca Krzysztof, Żychlin, Dzieje dworu i Kościoła, Semper, Warszawa 1993
Jednota r.1973 (XXXI) z.7-8
Katechizm Heidelberski, Konsystorz Kościoła E-R, Warszawa 1988
KONFESYA albo Wyznanie Wiary Powszechnej Kościołów Chrześcijańskich Polskich z r. 1570, Przedruk: Drukarnia Ginsa, Warszawa 1903.
Konkordia Leuenberska (1973), Augustana 2002.
Kowalska Halina, Działalność Reformatorska Jana Łaskiego w Polsce 1556-1560, NERITON, Warszawa 1999
Krasiński Walerian, Zarys Dziejów Reformacji w Polsce, Nakładem „Zwiastuna Ewangelicznego”, Warszawa 1905
Łaski J., Forma Ac Ratio... Kształt i porządek posługiwania..., Semper Warszawa 2005
Łaski J., Listy Trzy..., Semper, Warszawa, 2003
Maciuszko J., Mikołaj Rej, Zapomniany Teolog Reformacji, ChAT , Warszawa 2002
Pasek Zbigniew, Wyznania Wiary. Protestantyzm, Kraków 1999
Piechowski J., Kalwin, prorok czy dyktator?, Warszawa 1976
Piwko Stanisław, Jan Kalwin. Życie i dzieło, Semper, Warszawa 1995
Porównanie Wyznań, Konsystorz Kościoła E-R, Warszawa, 2002
Potter George R., Zwingli Warszawa, PIW 1994
Rusin S., Mniejszości wyznaniowe na Ziemi Konińskiej, Poznań, 1994
Stegner Tadeusz, Ewangelicy Warszawscy, Warszawa, Semper 1993
Szulc Eugeniusz, Cmentarze ewangelickie w Warszawie, Warszawa, KAW 1989
Tazbir Janusz, Reformacja w Polsce
Tazbir Janusz, Reformacja, Kontrreformacja, Tolerancja w XVI wieku, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1992
Todd John M., Reformacja, IW PAX, Warszawa 1974

Ks. Roman Lipiński

Księgarnia Kościoła

Święta Kościelne - marzec

17.03 2024 Niedziela

5. niedziela Pasyjna (Judica – Bądź sędzią moim, Boże. Ps 43,1)

24.03 2024 Niedziela

6. niedziela Pasyjna – Niedziela Palmowa – Pamiątka wjazdu Jezusa do Jerozolimy

28.03 2024 Czwartek

Wielki Czwartek – Pamiątka ustanowienia Wieczerzy Pańskiej

29.03 2024 Piątek

Wielki Piątek – Pamiątka śmierci Pana Jezusa

31.03 2024 Niedziela

Niedziela Wielkanocna – 1. Dzień Świąt Zmartwychwstania Pańskiego

Copyright © 2007-2024
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP.
All Rights Reserved.

To niewielkie informacje, nazywane ciasteczkami (z ang. cookie – ciastko), wysyłane przez serwis internetowy, który odwiedzamy i zapisywane na urządzeniu końcowym (komputerze, laptopie, smartfonie), z którego korzystamy podczas przeglądania stron internetowych.

W „cookies”, składających się z szeregu liter i cyfr, znajdują się różne informacje niezbędne do prawidłowego funkcjonowania serwisów internetowych, np. tych wymagających autoryzacji – m.in. podczas logowania do konta pocztowego czy sklepu internetowego.

Więcej: http://wszystkoociasteczkach.pl

Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP
ul. Radwańska 37
93-574, Łódź
łódzkie, Polska
tel.: 534 857 634
mail: reformowani@reformowani.pl

fb - ker